การจัดการภูมินิเวศโดยชุมชน : ศักยภาพองค์กรชุมชนในการพัฒนา ทางเลือกเพื่อสร้างความมั่นคงทางอาหารอย่างมีส่วนร่วม ภายใต้การจัดการพื้นที่ป่าต้นน้ำหนองหาร จังหวัดสกลนคร

ผู้แต่ง
ภัชราภรณ์ สาคำ

บทคัดย่อ

บทความนี้มุ่งเน้นเพื่อศึกษารูปแบบการจัดการพื้นที่ป่าต้นน้ำอย่างมีส่วนร่วมของชุมชนที่มีผลต่อความมั่นคงทางอาหาร ใช้ระเบียบวิจัยเชิงคุณภาพโดยการคัดเลือกพื้นที่แบบเจาะจงกระจายตัวบริเวณลุ่มน้ำพุง พบว่า ชุมชนมีพื้นที่การจัดการป่าชุมชนทั้งหมดประมาณ ๕,๖๕๔ ไร่ มีรากฐานการจัดการทรัพยากรป่าไม้ที่เกิดจากทัศนะ “คนใน” จากความรู้สึกเป็นเจ้าของและมีการใช้ประโยชน์ร่วมกันอย่างต่อเนื่องทั้งระดับครัวเรือนและชุมชน แง่แหล่งอาหารและสมุนไพร ทำเลเลี้ยงสัตว์ การใช้เนื้อไม้และกิจกรรมเพื่อนันทนาการ เนื่องจากพื้นที่ป่าชุมชนส่วนใหญ่อยู่ในเขตพื้นที่การจัดการของรัฐหรือเขตพื้นที่ป่าสงวนแห่งชาติ (เขตพื้นที่ป่าเสื่อมโทรมโซนC, E) ดังนั้นอำนาจการจัดการทรัพยากรป่าไม้จึงขึ้นอยู่กับนโยบายของรัฐ พลังทางสังคมหรือองค์กรชุมชนระดับพื้นที่จึงยังไม่เกิดขึ้นเท่าที่ควร การจัดการป่าไม้จึงมีลักษณะแบบหลวม ๆเนื่องจากชุมชนขาดการมีส่วนร่วมในกระบวนการจัดตั้งป่าชุมชน และขาดความเชื่อมั่นการเข้าถึงสิทธิ์ในอนาคต รูปแบบการพัฒนาจึงเป็นลักษณะการดำเนินงานภายใต้นโยบายความต้องการเพิ่มพื้นที่ป่าหรือการจัดการป่าชุมชนสมัยใหม่ ของกรมป่าไม้ตั้งแต่ปี พ.ศ. ๒๕๔๔ เพียงเท่านั้นอย่างไรก็ตามชุมชนมีการปรับตัวและพยายามผนึกกำลังให้เกิดกิจกรรมในการจัดการป่าร่วมกันอย่างต่อเนื่องและลดการพึ่งพาประโยชน์จากป่า นอกจากการพึ่งพาระดับครัวเรือน เพื่อรักษาไว้ซึ่งความหลากหลายทางชีวภาพของระบบนิเวศอันเป็นแหล่งที่อยู่อาศัยและแหล่งอาหารของชุมชนเพื่อสร้างความมั่นคงทางอาหารภายใต้ภูมินิเวศพื้นที่ป่าต้นน้ำที่รายล้อมด้วยความหลากหลายของทรัพยากรธรรมชาติ หรือทุนทางสังคม การสร้างทางเลือกเพื่อพัฒนาเศรษฐกิจรากฐานรูปแบบต่าง ๆ อาทิ ระบบ วนเกษตร เกษตรอินทรีย์ การพัฒนาแหล่งท่องเที่ยวโดยชุมชน เป็นต้นเพื่อนำไปสู่การขยายผลการจัดการพื้นที่ต้นน้ำอื่นต่อไป

คำสำคัญ

องค์กรชุมชน, การมีส่วนร่วม, ความมั่นคงทางอาหาร